Μια συλλογικότητα πάει όσο μακριά τα μέλη της είναι ικανά να την πάνε. Τι γίνεται όμως όταν μεγάλο ποσοστό των μελών της συλλογικότητας διέπεται από δεισιδαιμονίες που επηρεάζουν την κρίση τους και την άσκηση των δημοκρατικών τους καθηκόντων;  Γιατί οι άνθρωποι γίνονται προληπτικοί;  Πώς αυτό επηρεάζει την πολιτική ζωή;  Μπορούμε να αντιδράσουμε;

Δεισιδαιμονία και πολιτική

Το καλοκαίρι του 1947 ο διάσημος ψυχολόγος B.F. Skinner δημοσίευσε μια μελέτη που έδειχνε ότι ακόμη και τα ζώα αναπτύσσουν δεισιδαιμονικές εμμονές. 

Ο Skinner διεξήγαγε τα πειράματά του σε ένα γκρουπ από περιστέρια για τα οποία σε συγκεκριμένες ώρες της ημέρας ενεργοποιούσε ένα μηχανισμό που τους παρείχε τροφή.  Οι ερευνητές παρατήρησαν ότι τα πουλιά ανέπτυξαν προληπτικές συμπεριφορές πιστεύοντας ότι αν δράσουν με ένα συγκεκριμένο τρόπο (όπως επαναλαμβανόμενες κινήσεις ή διαδρομές) θα τους παρασχεθεί τροφή.  Κάθε πουλί δε, ανέπτυξε την δική του προληπτική συμπεριφορά.

Αυτός είναι άλλωστε ο ορισμός της πρόληψης ή  δεισιδαιμονίας: η πεποίθηση στην υπερβατική αιτιότητα, ότι ένα συμβάν δηλαδή προκαλεί ένα άλλο χωρίς να υπάρχει μια φυσική διαδικασία που να τα συνδέει.

Στους ανθρώπους υπάρχει σε αφθονία από αρχαιοτάτων χρόνων. Εκδηλώνεται με την αστρολογία, μαγεία, φοβίες και φυλαχτά.

Η πολιτική δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Και αν κάποιες εκφάνσεις δεισιδαιμονίας, όπως το αλάτι πίσω από την πλάτη, το “τυχερό” ένδυμα ή το να αποφεύγει να περνάει κάνεις κάτω από σκάλες, είναι ανώδυνες (η τελευταία μπορεί και να αποδειχθεί και δυνητικά σωτήρια) στην πολιτική δεν είναι καθόλου έτσι!  Η μη λελογισμενη σύνδεση αίτιου και αιτιατού είναι η βασική αιτία που μεγάλη μάζα ψηφοφόρων ελκύεται εκλογικά από υποψήφιους οι οποίοι υπόσχονται ευημερία και ανάπτυξη με τρόπους που αντίκεινται στις οικονομικές και κοινωνικές επιστήμες και εκδηλώνουν πίστη σε παρωχημένες θεωρίες και πρακτικά μη υλοποιήσιμες εξαγγελίες.

Υπάρχει βέβαια και ο αντίλογος ότι οι προλήψεις ενέχουν σε ένα βαθμό ψυχολογικά οφέλη όπως το placebo effect.  Αν η απόδοση είναι παράγοντας κλειδί για μια επιτυχία όπως στον αθλητισμό,  ίσως οι προλήψεις, εν είδει εικονικών φαρμάκων, δώσουν μια έξτρα ώθηση. Όταν ψηφίζεις όμως θα έχει δυσμενείς επιδράσεις τόσο σε εσένα όσο και στην κοινωνία ως σύνολο.

Γιατί όμως οι άνθρωποι γίνονται δεισιδαίμονες; Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Stuart Vyse έχει να κάνει με το λεγόμενο “locus of control” σημείο ελέγχου. Αν έχεις «εσωτερικό» σημείο ελέγχου θεωρείς ότι ελέγχεις τη μοίρα σου και σμιλεύεις το μέλλον σου. Αν έχεις «εξωτερικό» σημείο ελέγχου θεωρείς ότι χτυπιέσαι από τη ζωή και τα γεγονότα συμβαίνουν σε εσένα αντί να επηρεάζονται από τις δράσεις σου. Έτσι οι άνθρωποι με εξωτερικό σημείο ελέγχου είναι πιο πιθανό να γίνουν προληπτικοί ως ένα αντίμετρο ώστε να ανακτήσουν κάποιο έλεγχο στη ζωή τους.

Αντιλαμβάνεται κάνεις λοιπόν ότι αν το εκπαιδευτικό υπόβαθρο, το περιβάλλον σου και η αγωνία του βιοπορισμού σε καθιστούν ευάλωτο στη ζωή είναι πιο πιθανό να αναπτύξεις και στα πολιτικά αντανακλαστικά σημάδια δεισιδαιμονίας, λιγότερο ή περισσότερο.

Προσδίδεις έτσι σε ένα πολιτικό πρόσωπο ή μία παράταξη τον χαρακτήρα του σωτήρα και τον ακολουθείς όσο και αν οι διακηρύξεις του δεν συνάδουν με τη λογική. Προσδοκάς τη λύτρωση από παράλογους εξωτερικούς παράγοντες ενώ αντίστοιχα μπορείς να δαιμονοποιήσεις άλλους που η λογική τους προσέγγιση έρχεται σε σύγκρουση με το εξωτερικό σημείο ελέγχου σου.  Και τότε τι κάνεις;  Είσαι ευάλωτος σε όποιον λαοπλάνο αντιστρέφει την έννοια αποτελέσματος και αιτίας, πιστεύεις ότι τα μνημόνια έφεραν την κρίση και όχι το αντίθετο σε πείσμα κάθε οικονομικής λογικής και είσαι έτοιμος να ακολουθήσεις όποιον υπόσχεται ότι με ένα θαύμα που δεν στέκει επιστημονικά θα αντιστρέψει τη μοίρα σου.  Τράπεζα της Ανατολής, 600 δισ του Σώρρα, δάνεια από Κινέζους και Ρώσους χωρίς αντίκρισμα, κατάργηση της λιτότητας με ένα νόμο και ένα άρθρο επιστρατεύονται ως ψυχολογικό καταφύγιο.  Δουλεύει για λίγο ως placebo effect αλλά σύντομα η πραγματικότητα διαλύει τη μυθοπλασία και άντε πάλι από την αρχή για τον επόμενο αγύρτη.

Πως μπορεί να ανατρέψει κάποιος αυτή την τάση ;

Μέσω της εκπαίδευσης είναι η προφανής απάντηση.  Ασφαλώς όσο περισσότεροι πολίτες συμμετέχουν σε μιας υψηλής αποτελεσματικότητας εκπαιδευτική διαδικασία θα αυξηθούν οι πιθανότητες να αντιληφθούν ότι είναι κύριοι της μοίρας τους, να αποκτήσουν εσωτερικό σημείο ελέγχου και να είναι λιγότερο επιρρεπείς σε δεισιδαιμονικές αναφορές. Θέλει δεκαετίες για να αποδώσει ολοκληρωμένους πολίτες αλλά ενδυναμώνει τις δημοκρατικές διαδικασίες.  Άλλωστε μια συλλογικότητα πάει όσο μακριά τα μέλη της είναι ικανά να την πάνε.

Μέχρι τότε πως απευθύνεσαι στο εκλογικό σώμα ως ορθολογιστής πολιτικός;

1) Λες την πραγματικότητα όπως την αντιλαμβάνεσαι …και εισπράττεις εκλογικά το 1%.  Οι αλήθειες είναι δυσάρεστες σε μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού (πέρα αυτών που αμιγώς ιδεολογικά αντιτίθενται) διότι τους ζητείται να πάρουν την τύχη τους στα χέρια τους με το να υπερψηφίσουν άρση της γραφειοκρατίας, εκλογίκευση φορολογίας, επιτάχυνση δικαιοσύνης, διαχωρισμό εξουσιών, επιχειρηματικά κίνητρα, εισαγωγή νέων τεχνολογιών, αριστεία και άλλα αναπτυξιακά μέτρα.  Η παραδοχή εκ μέρους τους ότι με οργάνωση βήμα, βήμα με σκληρή δουλειά και υπομονή θα βελτιωθεί το βιοτικό μας επίπεδο έρχεται σε σύγκρουση με το «εξωτερικό» σημείο ελέγχου τους διότι τους βγάζει από τη θαλπωρή της «μαγικής παρέμβασης».  

2) Λες ότι θέλει να ακούσει η πλειοψηφία, θεωρώντας ότι διέπονται σε κάποιο βαθμό από προλήψεις (50-77% σε διάφορες κοινωνίες, σύμφωνα με κάποιες έρευνες).  Εκμεταλλεύεσαι την κλίση τους στο εξωτερικό κέντρο ελέγχου και τους προσφέρεις εύκολες διεξόδους και ας είναι εν γνώσει σου ψέματα.  Αφού εκλεγείς, εφαρμόζεις αυτό που είναι επιστημονικά και κοινωνικά ορθό. Δεν παύει όμως να αποτελεί μία εκλογική απάτη, πράγμα που δεν σε καθιστά καλύτερο από τους λοιπούς λαϊκιστές.  

3) Μικτή εκστρατεία ενημέρωσης. Το να διεξάγεις μια διαρκή προεκλογική εκστρατεία ενάντια στις παράλογες πεποιθήσεις δεν  διαφέρει από μια ψυχοθεραπεία ενός προληπτικού ατόμου. Με άλλα λόγια προσπαθείς σταδιακά να αποδομήσεις τις προλήψεις αντικαθιστώντας τες με ρεαλιστικές εναλλακτικές:

  • Επιχειρείς απογύμνωση των παράλογων πεποιθήσεων από το θεωρητικό τους υπόβαθρο και εξηγείς την προέλευσή τους.
  • Παρέχεις απλουστευμένη πρακτική εξήγηση του αίτιου και του αιτιατού στις οικονομικές και κοινωνικές επιστήμες.
  • Προσπαθείς να συνειδητοποιήσει ο κόσμος τι δυσχέρειες προκαλεί η δεισιδαιμονία στην καθημερινότητά μας.
  • Δίνεις ελπίδα ότι η εξάσκηση της λογικής είναι πιο αποτελεσματική από την πίστη στο υπερβατικό.

Δεν είναι εύκολο ούτε γρήγορο και απαιτούνται οικονομικοί και ανθρώπινοι πόροι για πρόσβαση στα ΜΜΕ και διαμόρφωση στοχευμένων, διεισδυτικών μηνυμάτων, αλλά πάλι τι είναι εύκολο στη ζωή για να είναι αυτό;

Facebook Comments