Αίας του Σοφοκλή. 2018

Οφείλει ένας πολιτικός να ζητήσει συγγνώμη και αν ναι έχει δύναμη η συγγνώμη του; Την ώρα που η κοινή γνώμη απαιτούσε μια συγγνώμη για τη τραγωδία της πυρκαγιάς στο Μάτι η κριτική εστιάζονταν στο τι είπε και πως το είπε ο κάθε εμπλεκόμενος. Έχοντας στο νου τη μέγιστη έκφραση πολιτικής συγγνώμης, την αυτοκτονία του Αίαντα πως θα τοποθετούσαμε το ομώνυμο έργο του Σοφοκλή το 2018;

Η τραγωδία είναι γνωστή, απλή και περιγράφεται σε πέντε γραμμές. Ο Αίαντας θολωμένος από την απόφαση των Αχαιών να δώσουν τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα στον Οδυσσέα παραλογίζεται και πιστεύοντας ότι θα σκοτώσει τους Αχαιούς βασιλιάδες επιτίθεται – χωρίς να το καταλαβαίνει – στο κοπάδι του στρατού σφάζοντας ζώα και βοσκούς. Όταν αντιλαμβάνεται το λάθος του αυτοκτονεί. Οι Αχαιοί απαιτούν να μείνει άταφο το πτώμα του αλλά η επιμονή του αδελφού του, Τεύκτρου και ο ενωτικός λόγος του Οδυσσέα καταλήγουν στο να ταφεί τελικά το πτώμα.

Η σύγκριση είναι αναπόφευκτη. Ο Αίας, στο έργο που έπλασε ο Σοφοκλής βασισμένος στον Όμηρο, αντιλαμβάνεται το λάθος του και υπό το βάρος της ντροπής ζητά να διαφύγει από τη ζωή με αβάσταχτο πόνο. Από την άλλη, στο σήμερα παρακολουθούμε όλοι μια κυβέρνηση που μετά από μια καταστροφή όπου ακόμα και αν δεν ξεκίνησε από την ίδια δυστυχώς πήρε τεράστιες διαστάσεις λόγω των λανθασμένων ενεργειών, όχι μόνο δε ζήτησε συγγνώμη αλλά επιτέθηκε στους πολίτες και ανέλαβε γενικά και αόριστα την πολιτική ευθύνη.

Υπάρχει ύβρις ή όχι; Πριν απαντήσουμε το ερώτημα θα πρέπει να δούμε ως προς τι συνίσταται η ύβρις. Ο Αίας του Σοφοκλή έχει τη τιμή να είναι ένα σπουδαίο θεατρικό έργο το οποίο έχει αναλυθεί εκτενώς από κορυφαίους επιστήμονες από όλο το κόσμο. Παρόλο που η κύρια δύναμη του έργου είναι τα πάθη των ανθρώπων μπορεί κανείς να διακρίνει ένα καθαρά πολιτικό κείμενο του Σοφοκλή το οποίο απευθύνεται στους σύγχρονούς του, τους πολίτες της ακμαίας – τότε – Αθηναϊκής δημοκρατίας.  

Ο Σοφοκλής έμεσα δείχνει στους πολίτες ότι τις τύχες της πόλης τις ορίζουν τρεις εξουσίες με το αντίστοιχο σύστημα δικαιοσύνης, δηλαδή κρίσης που διαθέτουν:

Α) Η αστική εξουσία, δηλαδή το κράτος με τους άρχοντές του, τους βασιλιάδες στη περίπτωση του Ομηρικού γίγνεσθαι

Β) Η κοινή γνώμη, η γνώμη των πολιτών όπως εκφράζεται κατά κύριο λόγο από τον χορό στο έργο

Γ) Η θεϊκή εξουσία, δηλαδή το άγνωστο και ανέλπιστο, αυτό που σήμερα ονομάζουμε απλούστερα «τύχη».

Ο συγγραφέας βοηθά τον θεατή  – πολίτη να αντιληφθεί τη διάκριση των εξουσιών και ουσιαστικά δείχνει ότι όποιος δεν λαμβάνει υπόψη του όλες αυτές τις εξουσίες κινδυνεύει να υποστεί δεινά. Ο Αίας είναι αναμφίβολα ένοχος. Τυπικά είναι υπόδικος στη κρίση των αρχών, των θεών αλλά και του λαού αλλά αντιλαμβάνεται και ο ίδιος την ενοχή του παρόλο που δικαιολογεί την πράξη του λέγοντας ότι τον  τύφλωσε η Αθηνά και δε κατάλαβε τι έκανε. Δεν ξεφεύγει από τις ευθύνες του. Και ενώ οι αναλυτές του έργου αφιερώνουν διθυράμβους για το ήθος του, στη πραγματικότητα αυτό που έκανε ο Αίαντας ήταν να επιλέξει ο ίδιος την τιμωρία του. Διότι η τιμωρία του ήταν δεδομένη και δεν άντεχε ως πρώτος πολεμιστής μετά τον Αχιλλέα να επιλέξουν άλλοι, κατώτεροί του την ποινή του.

Υπό αυτό το πρίσμα αν δει κανείς τη στάση της κυβέρνησης θα αντιληφθεί το εξής απλό, ότι η συγγνώμη της κυβέρνησης και πολύ περισσότερο της περιφέρειας μικρή αξία θα είχε. Η ενοχή τους είναι δεδομένη όσο και αν νομικά είναι βαρύ να αποκαλείς κάποιον ένοχο πριν το τέλος της δίκης αλλά αργά ή γρήγορα θα αποκτήσουν και το τίτλο των υποδίκων. Τα τεκμήρια δύσκολα θα αμφισβητηθούν από οποιονδήποτε στο ακροατήριο. Η δε συγγνώμη ελάχιστη αξία έχει για τέτοια εγκλήματα μπροστά στο δικαστήριο.

Τι πήγε στραβά λοιπόν με τον Αίαντα αν κρίνουμε τις πράξεις του από πολιτικής σκοπιάς; Ο Αίαντας, ας μη ξεχνάμε ότι ήταν ο διάδοχος του θρόνου της Σαλαμίνας, γιος του βασιλιά της, Τελαμώνα. Ο ίδιος με αξεπέραστη φυσική ρώμη και αυτοπεποίθηση στα όρια της αλαζονείας αψήφησε τους θεούς και αποκόπηκε από το στρατό του που στο έργο είναι οι ναύτες του στο ρόλο του χορού.  Το εντυπωσιακό στο έργο είναι πως τόσο ο Μενέλαος όσο και ο Αγαμέμνονας στη συνέχεια παρουσιάζονται από τον Σοφοκλή με παρόμοια χαρακτηριστικά, αλαζονεία, υποτίμηση των θεών και υποβάθμιση του λαού σε σχέση με τον εαυτό τους. Συνεπώς φαίνεται ότι η έπαρση της εξουσίας δεν είναι θέμα πολιτεύματος και η δημοκρατία δυστυχώς δεν σε σώζει εξ ορισμού, από τους επαρμένους άρχοντες. Ο Σοφοκλής στα πρόσωπα του Αίαντα, του Μενέλαου και του Αγαμέμνονα μετέφερε τα βιώματά του της Αθηναϊκής δημοκρατίας.

Είναι μήπως διαφορετικά τα πράγματα σήμερα; Αν δει κανείς τα κόμματα της κυβέρνησης θα διαπιστώσει το Μακιαβελικό αγώνα που έκαναν για να αποκτήσουν την εξουσία. Υποτιμώντας χαρακτηριστικά το λαό πιστεύοντας ότι μπορούν εύκολα να τον χειραγωγούν δεν σταμάτησαν ούτε στο θέμα του ονόματος των Σκοπίων παρόλο που τα μηνύματα που έπαιρναν ήταν αρνητικά εξ’ αρχής. Και βέβαια πίστεψαν χαρακτηριστικά ότι το απόλυτο ζητούμενο ήταν η διπλή κατάληψη της κυβέρνησης και της εξουσίας. Ο λαός, τα τυχαία γεγονότα και η αντιμετώπισή τους μικρή σημασία είχαν εξ αρχής. Μάλλον όχι μικρή, καμία. Έτσι μια πυρκαγιά με δεκάδες νεκρούς αντιμετωπίστηκε αρχικά ως επικοινωνιακό γεγονός και όχι ως υποχρέωση που απορρέει από την εξουσία. Για όσους διαπράττουν ύβρη η εξουσία έχει μόνο δικαιώματα, όχι υποχρεώσεις.

Το εντυπωσιακότερο όλων στο έργο ο Σοφοκλής το κράτησε για το τέλος. Ο Οδυσσέας, που αποτέλεσε τη πέτρα του σκανδάλου μιας που αυτός πήρε τα όπλα του Αχιλλέα μετά από ψηφοφορία λειτουργεί ως από μηχανής θεός, δίνοντας τη λύση. Αποδέχεται την αυτοκτονία του Αίαντα ως τη τιμωρία του αλλά του αναγνωρίζει το δικαίωμα της ταφής όπως έχει κάθε νεκρός. Απομακρύνει τον Αγαμέμνονα θυμίζοντας του ότι οι εξουσίες του δεν είναι απεριόριστες και δίνει δικαιώματα στον αδελφό του νεκρού, τη χήρα και το παιδί του. Στη πραγματικότητα ο Οδυσσέας δεν λειτουργεί ακριβώς ως από μηχανής θεός αλλά ως ανεξάρτητη δικαιοσύνη. Ο Σοφοκλής στο πρόσωπο του Οδυσσέα υποδεικνύει το «rule of law” αιώνες πριν γίνει κατάκτηση στις δυτικές κοινωνίες.

Αυτή είναι η σωστή αντιμετώπιση. Όλοι καταλαβαίνουμε την ενοχή της εξουσίας. Όμως τον προσδιορισμό της θα τον κάνει μόνο η δικαιοσύνη και είναι καθήκον μας να αποβάλουμε από το πολιτικό σύστημα κόμματα που νοιάζονται μόνο για την υπερσυγκέντρωση των εξουσιών. Το μόνο σίγουρο είναι ότι θα οδηγήσουν σε τραγωδίες, δυστυχώς όχι θεατρικές.