Το λάθος με το λάθος στο ΦΠΑ

Τελευταία ακούγεται πολύ το επιχείρημα ότι αποδειγμένα η αύξηση του ΦΠΑ φέρνει το αντίθετο από το προσδοκώμενο αποτέλεσμα, καθώς όταν το 2010 το ΦΠΑ αυξήθηκε τα κρατικά έσοδα από το ΦΠΑ μειώθηκαν.

Αυτό το επιχείρημα είναι λογικά εσφαλμένο. Το σφάλμα ονομάζεται «άρνηση του ηγουμένου» και αφορά το εξής: Από το Α φέρνει το Β, *δεν* συνεπάγεται ότι το μη Α θα έφερνε το μη Β. Από το «η αύξηση του ΦΠΑ κατέληξε σε μείωση των εσόδων» δεν συνεπάγεται ότι «αν δεν αυξάναμε το ΦΠΑ τα έσοδα δεν θα μειωνόντουσαν». Όπως από το «το μνημόνιο έφερε φτώχεια» δεν συνεπάγεται ότι «χωρίς το μνημόνιο δεν θα φτωχαίναμε». Όπως από το «με την βροχή βράχηκε η αυλή» δεν συνεπάγεται «αν δεν είχε βρέξει η αυλή δεν θα ήταν βρεγμένη». Όπως από το «πήρα ασπιρίνη αλλά ο πονοκέφαλος παρέμεινε» δεν συνεπάγεται «αν δεν είχα πάρει ασπιρίνη ο πονοκέφαλος θα είχε φύγει». Είναι προφανές ότι χωρίς την αύξηση του ΦΠΑ ίσως τα έσοδα θα είχαν μειωθεί ακόμα περισσότερο, ότι χωρίς το μνημόνιο θα είχαμε ίσως (ή εν τω προκειμένω σίγουρα) φτωχύνει πολύ περισσότερο, χωρίς την βροχή θα μπορούσαμε να είχαμε πλύνει την αυλή με το λάστιχο, και χωρίς την ασπιρίνη το πιθανότερο είναι ότι και πάλι θα είχαμε πονοκέφαλο.

Το ότι στο δημόσιο διάλογο το επάνω λογικό σφάλμα γίνεται αποδεκτό χωρίς κανένα αντίλογο αν μη τι άλλο αναδεικνύει την ανάγκη να εισάγουμε στο γυμνάσιο την διδασκαλία της λογικής ως μέρος του μαθήματος των μαθηματικών. (Η λογική που ο δικός μας Αριστοτέλης πρώτος ανέλυσε συστηματικά θεωρείται σήμερα ένα μέρος των μαθηματικών που ονομάζεται «άλγεβρα του Boole» προς τιμή του άγγλου μαθηματικού που δημιούργησε τον μοντέρνο φορμαλισμό στο βιβλίο του με τον ωραίο τίτλο «Οι νόμοι της σκέψης».) Και κάποια στιγμή ίσως πρέπει συζητήσουμε αν θα ήταν καλή αλλαγή για την χώρα οι επίσημοι λειτουργοί στον δημόσιο διάλογο (πολιτικοί και δημοσιογράφοι) να πρέπει περιοδικά να περνάν εξετάσεις που αξιολογούν την πνευματική τους δυνατότητα να σκέφτονται ορθολογικά.

Αφήνοντας πίσω το θέμα του λογικού σφάλματος ας αναλύσουμε την σχέση μεταξύ ΦΠΑ και εσόδων, καθώς είναι χρήσιμο οι πολίτες να γνωρίζουμε τις συνέπειες των εναλλακτικών πολιτικών αποφάσεων:

Τα έσοδα λοιπόν από το ΦΠΑ εξαρτώνται όχι μόνο από το ύψος του ΦΠΑ αλλά και από άλλες δυο παραμέτρους: τον όγκο των πωλήσεων που θα έπρεπε να πληρώνουν ΦΠΑ, και το μέγεθος της φοροδιαφυγής δηλ. το ποσοστό των πωλήσεων που παρανόμως δεν αποδίδουν το ΦΠΑ. Η φόρμουλα είναι η εξής:

Έσοδα = Πωλήσεις * (1-Φοροδιαφυγή/100) * ΦΠΑ/100

(Παρατηρήστε ότι αυτή η φόρμουλα περιέχει τέσσερις παραμέτρους, που σημαίνει ότι γνωρίζοντας τις αξίες τριών εξ’ αυτών μπορούμε εύκολα να υπολογίσουμε την αξία της τέταρτης.)

Η προσπάθεια μεγιστοποίησης των εσόδων περιπλέκεται από το γεγονός ότι οι τρεις παράμετροι στο δεξί μέρος της εξίσωσης δεν είναι ανεξάρτητοι ο ένας από τον άλλον. Π.χ. υπάρχει μια σημαντική σχέση μεταξύ φοροδιαφυγής και ύψους του ΦΠΑ. Αν μια κυβέρνηση αύξαινε το ΦΠΑ στο 100% τότε η φοροδιαφυγή θα πήγαινε επίσης στο 100% (διότι θα συμφέρει να μην πωλήσεις καθόλου παρά να πωλήσεις αποδίδοντας το σύνολο του τζίρου στο κράτος) και άρα τα έσοδα θα έπεφταν στο μηδέν. Άλλο πρόβλημα είναι ότι μερικές παράμετροι εξαρτώνται από εξωτερικές παραμέτρους, π.χ. ο όγκος των πωλήσεων επηρεάζεται από την πορεία της οικονομίας, η φοροδιαφυγή επηρεάζεται από την αποτελεσματικότητα των φοροεισπρακτικών μηχανισμών, κλπ. Όπως συμβαίνει συχνά στην οικονομία έχουμε και εδώ ένα πλέγμα αλληλοεξαρτήσεων.

Αυτά ως προς το γενικό. Να μελετήσουμε τώρα πώς έχουν τα πράγματα στην δική μας περίπτωση. Όταν το 2010 έσκασε η φούσκα της ψεύτικης ευημερίας που το πελατειακό κατεστημένο χρηματοδοτούσε με δανεικό χρήμα, ο όγκος των πωλήσεων ούτως ή άλλως θα μειωνόταν σημαντικά, και άρα τα έσοδα από τον ΦΠΑ επίσης θα έπεφταν ανεξάρτητα των πολιτικών αποφάσεων ως προς το ύψος του. Η μόνη ερώτηση που έχει νόημα να συζητήσουμε είναι λοιπόν η εξής: Mε την αύξηση του ΦΠΑ που έγινε το 2010 τα έσοδα μειώθηκαν περισσότερο ή λιγότερο απ’ ότι θα είχαν μειωθεί αν δεν είχε αποφασιστεί αυτή η αύξηση; Λόγω των αλληλοεξαρτήσεων που συζητήσαμε επάνω είναι δύσκολο να απαντήσουμε με ακρίβεια, αλλά σύμφωνα με την επιχειρηματολογία που ακολουθεί η αύξηση του ΦΠΑ μάλλον συγκράτησε την μείωση των εσόδων, ή με άλλα λόγια χωρίς την αύξηση του ΦΠΑ τα έσοδα θα ήταν χαμηλότερα. 

Ας δούμε τους αριθμούς. Στα μέσα του 2010 ο ΦΠΑ αυξήθηκε από το 19% στο 23%. Γνωρίζουμε ότι τα κρατικά έσοδα από το ΦΠΑ μεταξύ του 2009 και του 2012 ήταν 16,6 17,4 16,9 15,7 δις ευρώ (πηγή http://bit.ly/analisi-mnimonio πίνακας 8 στην σελίδα 47). Επίσης γνωρίζουμε ότι το ΑΕΠ σε αυτά τα χρόνια ήταν 237,5 226,0 207,0 191,2 δις (πηγή http://bit.ly/EUannex2015b πίνακας 5 σελίδα 18). Καθώς η αλλαγή του ΦΠΑ έγινε στα μέσα του 2010 στην παρακάτω ανάλυση θα εξαιρέσω αυτή την χρονιά και θα συγκρίνω μόνο το 2009 με ΦΠΑ 19% και το 2011 και 2012 με ΦΠΑ 23%.

Ας πάρουμε το 2009 και ας υποθέσουμε ότι η φοροδιαφυγή τότε ήταν 20%. Χρησιμοποιώντας την φόρμουλα επάνω (καθώς έχουμε τις αξίες των τριών παραμέτρων έσοδα, φοροδιαφυγή, και ΦΠΑ) υπολογίζουμε ότι οι πωλήσεις το 2009 ήταν 109,2 δις (εκ των οποίων όμως μόνο το 80% απέδωσε ΦΠΑ). Ας υποθέσουμε ότι ως συνέπεια της αύξησης του ΦΠΑ το 2011 και 2012 η φοροδιαφυγή αυξήθηκε στο 23%. Τότε μπορούμε να υπολογίσουμε πόσο ήταν οι πωλήσεις που θα έπρεπε να πληρώσουν ΦΠΑ στα έτη που μας ενδιαφέρουν:

Σύμφωνα με τον υπολογισμό μας η μείωση των πωλήσεων το 2011 εν σχέσει με το 2009 ήταν 12,6% όταν το ΑΕΠ είχε μειωθεί κατά 12,8%, και το 2012 η μείωση των πωλήσεων ήταν 18,8% όταν το ΑΕΠ είχε μειωθεί κατά 19,5%. Το ότι οι πωλήσεις που υπολογίσαμε μειώθηκαν περίπου όσο το ΑΕΠ είναι μια ένδειξη υπέρ υπόθεσης που κάναμε ότι η φοροδιαφυγή αυξήθηκε στο 23%.

Τώρα τι θα είχε συμβεί αν το 2010 *δεν* είχαμε αυξήσει το ΦΠΑ; Ως πρώτη προσέγγιση θα υποθέσουμε ότι λόγω κρίσης οι πωλήσεις θα είχαν μειωθεί το ίδιο αλλά ότι η φοροδιαφυγή θα έμενε σταθερή στο 20%. Μπορούμε τώρα να υπολογίσουμε τι έσοδα θα είχαμε:

Βλέπουμε λοιπόν ότι χωρίς την αύξηση του ΦΠΑ το 2010 τα κρατικά έσοδα το 2011 και 2012 θα ήταν σημαντικά χαμηλότερα.

Τι μπορούμε να κριτικάρουμε σε αυτό το μοντέλο; Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι χωρίς την αύξηση του ΦΠΑ θα είχαμε μικρότερη ύφεση και άρα υψηλότερες πωλήσεις. Από την άλλη όμως μπορούμε επίσης να υποστηρίξουμε ότι και χωρίς την αύξηση του ΦΠΑ θα αυξανόταν η φοροδιαφυγή, καθώς όταν πέφτουν οι πωλήσεις ο επιχειρηματίας έχει μεγαλύτερο κίνητρο να μην αποδώσει το ΦΠΑ. Πάντως είναι δύσκολο να δει κανείς πώς διατηρώντας το ΦΠΑ στο 19% τα κρατικά έσοδα δεν θα είχαν μειωθεί ακόμα περισσότερο. Π.χ. για να καταφέρουμε να έχουμε τα ίδια 16,9 δις έσοδα το 2011 οι πωλήσεις εκείνη την χρονιά θα έπρεπε να ήταν 111 δις, δηλ. παρά την κρίση και την μεγάλη ύφεση οι πωλήσεις έπρεπε να είχαν αυξηθεί εν σχέσει με το 2009. Ή εναλλακτικά θα έπρεπε να είχε υπάρξει μια μεγάλη μείωση της φοροδιαφυγής. Συμπεραίνουμε ότι είναι πρακτικά σίγουρο ότι η αύξηση του ΦΠΑ το 2010 απέδωσε υψηλότερα έσοδα. Αν και φυσικά, καλύτερο από το να αυξάνουμε το ΦΠΑ είναι πολιτικές που μειώνουν την φοροδιαφυγή παράλληλα με μια πολιτική εξορθολογισμού των φορολογικών βαρών.

Μια παρένθεση ως προς την υπόθεση που κάναμε ότι το 2009 η φοροδιαφυγή ήταν 20%. Πόσο ρεαλιστική είναι αυτή η υπόθεση; Σύμφωνα με μια εκτίμηση (πηγή http://www.capital.gr/tax/3059619/esoda-duo-mnimonion-xasame-apo-ton-fpa ) η απώλεια κρατικών εσόδων λόγω φοροδιαφυγής στο ΦΠΑ στην πενταετία 2009-2013 ήταν 37 δις ευρώ. Σύμφωνα με το δικό μας μοντέλο η απώλεια στην τετραετία 2009-2012 ήταν 19 δις, που σημαίνει ότι ίσως υποτιμήσαμε την φοροδιαφυγή. Από την άλλη ο ισχυρισμός για απώλεια εσόδων 37 δις στην πενταετία (ή 7 δις το χρόνο) μου φαίνεται υπερβολικός. Υπάρχει μια γενική τάση στα ΜΜΕ (όπου κυριαρχεί ο λόγος των κρατικοδίαιτων) να φουσκώνεται το πρόβλημα της φοροδιαφυγής (συν τοις άλλοις παραβλέποντας ότι αν δεν υπήρχε καθόλου φοροδιαφυγή τότε πολλές μικρές επιχειρήσεις θα έκλειναν με αποτέλεσμα μεγαλύτερη ύφεση με αρνητικές συνέπειες στα έσοδα.) Και υπάρχει ένα επιχείρημα κατά της υπόθεσης ότι η φοροδιαφυγή ήταν μεγαλύτερη από αυτή που υποθέσαμε. Αν π.χ. βάλουμε στο μοντέλο ότι η φοροδιαφυγή το 2009 ήταν 25% και τα επόμενα χρόνια ήταν 30% τότε η συνολική απώλεια εσόδων πλησιάζει μεν την εκτίμηση των 37 δις στην πενταετία, όμως επίσης προκύπτει ότι οι πωλήσεις μειώθηκαν σημαντικά λιγότερο από το ΑΕΠ (16,3% έναντι 19,5%), το οποίο δεν είναι ρεαλιστικό. Πάντως ούτως ή άλλως οι υποθέσεις που κάναμε για το μέγεθος της φοροδιαφυγής δεν αλλάζουν ουσιαστικά το συμπέρασμα: Οι εντός λογικής αυξήσεις του ΦΠΑ βοηθάν τα κρατικά έσοδα.

Τα παραπάνω χάρη της αλήθειας. Παραμένει το προφανές γεγονός ότι εν μέσω μεγάλης ύφεσης και όταν υπάρχουν ακόμα τεράστιες σπατάλες δημόσιου χρήματος το καλύτερο για το μέλλον της χώρας είναι η μείωση των δαπανών και όχι οι αυξήσεις των φόρων. Αυτό που εντός κρίσης συνέβη στην χώρα μας είναι τραγικό: Το πελατειακό κράτος στην προσπάθειά του να διατηρήσει το κατεστημένα προνόμια οργάνωσε μια μεγάλη μεταφορά των διαθέσιμων πόρων από τον παραγωγικό στον μη παραγωγικό τομέα. Και βλέπουμε το φυσικό αποτέλεσμα που είναι ο παραγωγικός τομέας να πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο. Και επειδή η μελλοντική ευημερία ενός λαού εξαρτάται πρωταρχικά από την παραγωγική του οικονομία, δεν θα δούμε άσπρη μέρα αν δεν ανατρέψουμε το πελατειακό κατεστημένο, το οποίο όπως βλέπουμε κυριαρχεί ανεξαρτήτως του ιδεολογικού χρώματος της εκάστοτε κυβέρνησης.