Η πολεμική οικονομία κατά το μεσοπόλεμο και στη διάρκεια του Β΄ΠΠ, το New deal του Ρούσβελτ και κυρίως οι οικονομικές και δημοσιονομικές θεωρίες του John Meynard Keynes δημιούργησαν μια άνθηση του «προνοιακού» φιλελευθερισμού καθ’ όλη τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου παγκοσμίως. Κάτι που ισχύει ως τις μέρες μας.

Ωστόσο, παράλληλα με την απογείωση του κράτους πρόνοιας, τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες εμφανίστηκαν και ισχυρές φωνές αμφισβήτησης της «απόκλισης» αυτής, που προέτρεπαν τους φιλελεύθερους να επιστρέψουν στις αυθεντικές ιδέες του laissez faire του κλασικού φιλελευθερισμού.

Από τον Hayek μέχρι τον Buchanan η νεοκλασική σκέψη επανήλθε στο προσκήνιο ιδιαίτερα τη δεκαετία του ’70 και εδραιώθηκε με τις μείζονες δημόσιες πολιτικές του Ρηγκανισμού και του Θατσερισμού, στις ΗΠΑ και τη Βρετανία αντίστοιχα, χωρίς αυτό κατ’ ανάγκη να σημαίνει ότι οι φιλελεύθεροι κομματικοί σχηματισμοί κατάφερναν πάντα να εκφράζονται και να καταγράφονται επιτυχώς στον πολιτικό και εκλογικό στίβο. Τρανή απόδειξη ότι και στις δύο περιπτώσεις το εγχείρημα εκφράστηκε-επιχειρήθηκε στις μέν ΗΠΑ από τους Ρεπουμπλικανούς, στη δε Βρετανία από τους Συντηρητικούς.

Στην Ευρώπη οι φιλελεύθεροι σχηματισμοί ανέκαθεν βρίσκονταν συνήθως στη σκιά των μεγάλων συντηρητικών κα χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων, άλλοτε αναζητώντας εναγωνίως την ιδεολογική τους ταυτότητα και άλλοτε προσπαθώντας να αποφύγουν τη ταύτιση ή και την απορρόφηση τους από την ευρύτερη «κεντροδεξιά».

Παρά ταύτα η φιλελεύθερη οικογένεια είναι μια διακριτή κομματική οικογένεια, με τη δική της ξεχωριστή ιδεολογία, την υπαρκτή κοινωνική της απήχηση και αντιστοίχιση και γενικότερα τη δική της ταυτότητα και θέση στον ευρύ χώρο των κομμάτων που αποδέχονται τις αρχές της ελεύθερης αγοράς: συντηρητικών, χριστιανοδημοκρατικών, φιλελευθέρων, σοσιαλδημοκρατικών. Έχει ως κομματικό της αρχέτυπο το ιστορικό βρετανικό κόμμα των Ουίγων, από το οποίο ξεπήδησε το σύνολο των μοντέρνων κλασικών και νεοκλασικών διανοητών, που τροφοδότησαν όλο το δυτικό φάσμα της φιλελεύθερης φιλοσοφίας.

Στα πλαίσια της ΕΕ τα φιλελεύθερα κόμματα συνασπίστηκαν στην Ομοσπονδία Φιλελεύθερων και Δημοκρατικών κομμάτων (ELDR), η οποία ιδρύθηκε στη Στουτγκάρδη το 1976 και εκφράζεται στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο από την Συμμαχία Φιλελεύθερων και Δημοκρατών για την Ευρώπη (ALDE).

Ο ευρωπαϊκός φιλελευθερισμός χωρίζεται σε δύο κύρια στρατόπεδα-ρεύματα, στους συντηρητικούς κοινωνιστές και τους ριζοσπάστες φιλελεύθερους. Ωστόσο και τα δύο αυτά υποσύνολα, σύμφωνα με τον Gordon Smith, δεν πρέπει να εκλαμβάνονται παρά ως οι δύο όψεις του ίδιου μείζονος φιλελεύθερου εγχειρήματος.

Στην Αμερική για ιστορικούς λόγους (απουσία φεουδαρχίας, αλλά και σοσιαλιστικής παράδοσης), ο φιλελευθερισμός, αν και αποτελεί γνήσιο τέκνο του κλασικού ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού, έχει μια διαφορετική νοηματοδοσία από αυτό το οποίο σημαίνει στην Ευρώπη. Ενώ στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή ο φιλελευθερισμός και ο συντηρητισμός είναι ιδεολογίες τις οποίες υιοθετούν τα κόμματα του ευρύτερου κεντροδεξιού χώρου, στις ΗΠΑ ο φιλελευθερισμός, εξ αιτίας της απουσίας κάθε σοσιαλιστικής κουλτούρας και παράδοσης,  προσλαμβάνεται ως μια ήπια σοσιαλδημοκρατία, που εκφράζεται κομματικά μέσα από τους Δημοκρατικούς, ενώ η Αμερικανική Δεξιά, η οποία εκφράζεται μέσα από τους Ρεπουμπλικανούς, θεωρείται ως μια αμιγώς συντηρητική παράταξη.

Το πλέον παράδοξο είναι ότι ο νεοφιλελευθερισμός, ενώ στην Ευρώπη προήλθε από τις φιλελεύθερες δυνάμεις (και μέρος των συντηρητικών), στις ΗΠΑ ουδεμία σχέση έχει με το φιλελεύθερο χώρο (left liberals), αλλά είναι πνευματικό τέκνο της Νέας Δεξιάς (Σχολή του Σικάγο).

Το κομματικό σύστημα των ΗΠΑ είναι ένα κατ’ εξοχήν δικομματικό σύστημα, στο οποίο πρωταγωνιστούν το Δημοκρατικό και το Ρεπουμπλικανικό κόμμα. Η ιστορία του δικομματισμού έχει τις ρίζες της στον Αμερικανικό μεσοπόλεμο. Μολονότι ο αμερικανικός πολιτικός πολιτισμός δεν εδράζεται σε ταξικές βάσεις, οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις στα πλαίσια της φιλελεύθερης συναίνεσης ήταν πάντα ένα ισχυρό σημείο αναφοράς του πολιτικού συστήματος.

Αν και τα δύο κόμματα ενδύονται, για διαφορετικούς λόγους το καθένα, τη φιλελεύθερη ετικέτα, ως πλέον φιλελεύθεροι εκλαμβάνονται οι Δημοκρατικοί. Συνεπώς ο αμερικανικός φιλελευθερισμός σήμερα είναι παρεμβατικός στο οικονομικό επίπεδο (κοινωνικός φιλελευθερισμός) και ελευθεριακός στο επίπεδο των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων.

Η αμερικανική «αριστερά» είναι προνοιακή, έχοντας ως ιδεολογικό και πολιτικό πρόταγμα την εμπέδωση ενός κράτους ευημερίας με έντονα τα στοιχεία της κοινωνικής δικαιοσύνης και της πολιτικής ισότητας. Το ευρωπαϊκό της αντίστιγμα είναι πολιτικά μέν οι φιλελεύθεροι, οικονομικά δε τόσο οι σοσιαλδημοκράτες, όσο και οι χριστιανοκοινωνιστές.

Η αμερικανική Δεξιά πάλι έχει αρκετές διαφορές με τη παραδοσιακή κοινωνιστική ευρωπαϊκή Δεξιά. Η αμερικανική είναι ατομικιστική, κοινωνικά δαρβινιστική, φοβική στη νεοτερικότητα, οικονομικά όμως ένθερμη οπαδός του laissez faire.

Η ιστορία του αμερικανικού φιλελευθερισμού συνδέεται με το φαινόμενο του Εμφυλίου Πολέμου (1861-64). Σχηματικά: Ο φιλελεύθερος Βορράς που ήθελε να απελευθερώσει το συντηρητικό Νότο από τα δεσμά της δουλείας. Από το 1880 ως το τέλος της δεκαετίας του 1920, με αποκορύφωμα το κράχ του ’29, όταν μεταβλήθηκαν τα στοχαστικά και πολιτικά δεδομένα του καπιταλισμού, της ελεύθερης αγοράς και της μαζικής δημοκρατίας, ο αμερικανικός φιλελευθερισμός περνά από σημαντικές φάσεις, στις οποίες πρωτοστατούν τα κινήματα των Λαϊκιστών (populists) και των Προοδευτιστών (progressives), που διατρέχουν οριζόντια το σύνολο των κομματικών σχηματισμών και της κοινωνικής διαστρωμάτωσης.

Τα εν λόγω κινήματα σχηματοποιούν σε γενικές γραμμές τη διάκριση Δημοκρατικοί/Συντηρητικοί, η οποία αντλεί τη καταγωγή της από τα δύσκολα χρόνια του ρατσισμού και της μετεμφυλιακής περιόδου. Οι Λαϊκιστές εξέφραζαν θέσεις κοντά στη θεωρία του ελάχιστου κράτους, αλλά ήσαν κοινωνικά συντηρητικοί. Οι Προοδευτιστές ήσαν υπέρμαχοι της ανεκτικότητας, των ατομικών/ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ατομικής ελευθερίας, αλλά ήσαν «κρατιστές», αφού αντιμετώπιζαν τη κρατική εξουσία ως εργαλείο για την επίτευξη της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Δύο Δημοκρατικοί πρόεδροι είναι εκείνοι που έθεσαν τις βάσεις για τη μετεξέλιξη του κλασικού φιλελευθερισμού σε προνοιακό. Αρχικά ήταν ο Woodrow Wilson, ένας συνεπής Προοδευτιστής, ενώ τον ακολούθησε ο Franklin Roosevelt με τη πολιτική του New deal, ως απάντηση στο οικονομικό κράχ του ’29.

Ο θεωρητικός διανοητής που υπερασπίστηκε και «θωράκισε» στοχαστικά την ιδέα του «κοινωνικού φιλελευθερισμού» ήταν ο John Dewey (1859-1952), ο οποίος οριοθέτησε ουσιαστικά τον λεγόμενο «νέο ατομικισμό» (new individualism), που σε σχέση με τον κλασικό φιλελεύθερο ατομικισμό ήταν πιο συλλογικός και πιο συνεργατικός.  Ο Dewey έθεσε τις φιλοσοφικές και ιδεολογικές βάσεις για την αντικατάσταση του laissez faire με την οικονομικοπολιτική κρατική παρεμβατικότητα προς όφελος των πιο αδύναμων κρίκων της αμερικανικής κοινωνίας.

Στην Αμερική του μεταπολέμου ο προνοιακός φιλελευθερισμός παίζει το ρόλο της ιστορικά αδύναμης σοσιαλιστικής σκέψης στην πολιτική παράδοση της χώρας, προβάλλοντας σχεδόν πάντα κοινωνικά και σοσιαλδημοκρατικά αιτήματα. Τα πράγματα δυσκόλεψαν για τη κλασική σκέψη με την εμφάνιση της θεωρίας του εξισωτικού φιλελευθερισμού από τον John Rawls (1921-2002).

Την ίδια εποχή η αποκληθείσα Νέα Δεξιά (σε αντιδιαστολή με τη Παλαιά, που ήταν συνδεδεμένη με τη διατήρηση του δουλοκτητικού καθεστώτος) ενσάρκωσε τη κριτική φωνή και την εναλλακτική πρόταση απέναντι στο κρατικό παρεμβατισμό. Και στηρίχτηκε από πολλούς δυσαρεστημένους φιλελεύθερους, οι οποίοι επιθυμούσαν μια επιστροφή στις αρχές του γνήσιου οικονομικού φιλελευθερισμού, που πίστευαν πως ανταποκρινόταν καλύτερα στην ανταγωνιστική και επιχειρηματική φύση της αμερικανικής κοινωνίας.

Η Νέα Δεξιά σε στοχαστικό επίπεδο εκφράστηκε μέσα από τη φωνή των ελευθεριακών και νεοσυντηρητικών φιλοσόφων. Πολιτικά όμως είναι διασπασμένη. Οι ελευθεριακοί, με κομματική έκφραση το Ελευθεριακό κόμμα, είναι συνεπείς φιλελεύθεροι, στο σύνολο του φιλελεύθερου τόξου. Σε αντίθεση με τους νεοσυντηρητικούς, που εκφράζονται μέσα από τη τεράστια δεξαμενή του Ρεπουμπλικανικού κόμματος και μπορεί σε οικονομικά ζητήματα να έχουν ταυτόσημες αντιλήψεις με τους ελευθεριακούς, σε κοινωνικά όμως και ηθικά ζητήματα βρίσκονται απολύτως εκτός φιλελεύθερου ήθους.

Ας σημειωθεί ότι οι νεοσυντηρητικοί έγιναν η δεσπόζουσα δύναμη στους κόλπους των Ρεπουμπλικανών στα χρόνια του Ronald Reagan και άφησαν το αποτύπωμα τους στην οκταετή διακυβέρνηση της χώρας. Οικονομική πολιτική φιλελεύθερη, συντηρητικότατη και θρησκόληπτη όμως σε όλες τις άλλες πτυχές της. Η ιδεολογική και φιλοσοφική ρώμη των νεοσυντηρητικών στηρίχτηκε στο Γερμανοεβραίο πολιτικό φιλόσοφο Leo Strauss, που δημιούργησε στρατιές πιστών οπαδών στην ακαδημαϊκή και οικονομική κοινότητα.

Με όρους πολιτικοϊδεολογικής καθαρότητας, το πραγματικά φιλελεύθερο κόμμα στις ΗΠΑ είναι το αποκαλούμενο τρίτο κόμμα ή Ελευθεριακό κόμμα (Libertarian party). Ιδρύθηκε το 1971 με σκοπό να προάγει την ελευθερία στη κλασική λοκιανή της έννοια, όπως αυτή έχει ενσωματωθεί στην αμερικανική παράδοση: ατομική ελευθερία, επιχειρηματικό πνεύμα, οικονομία της αγοράς χωρίς κρατική νόθευση, προσωπική υπευθυνότητα. Μία ανθρωποκεντρική προσέγγιση της πολιτικής, όπως αρέσκονται να την προσδιορίζουν τα μέλη του.

Οι Ελευθεριακοί θεωρούν ότι Δημοκρατικοί και Ρεπουμπλικάνοι είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Υποστηρίζουν με πάθος ότι το άτομο έχει το απόλυτο και αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα να διαθέτει το σώμα και το πνεύμα του όπως αυτό θέλει. Ο καθένας να μπορεί αβίαστα να επιλέγει οιοδήποτε αγαθό ή υπηρεσία θα τον καθιστούσε ευτυχισμένο. Στη διεθνή πολιτική αποκλείουν κάθε μορφή αμερικανικής παρέμβασης. Η κριτική που τους αποδίδεται είναι ότι αγγίζουν τα όρια ενός φιλελεύθερου αναρχισμού.

Βιβλιογραφία:

 

  • Π. Πετρουλάκος: «το πολίτευμα των ΗΠΑ», εκδόσεις Κριτική, Αθήνα,1995.
  • Louis Hartz: “Liberal Tradition in America. An Interpretation of American Political Thought since the Revolution”, Harcourt, New York, 1955.
  • Πασχάλης Κιτρομηλίδης: «πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων», εκδόσεις Διάττων, Αθήνα 1989.
  • Θανάσης Διαμαντόπουλος: «Το κομματικό φαινόμενο. Μορφές, συστήματα, οικογένειες κομμάτων», Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1993.
  • Arthur Cyr: “Liberal Party Politics in Britain”, Calder, London, 1977.
  • Leo Strauss: “What is political philosophy ? and other studies”, The University Chicago Press, 1959.
  • John Rawls: “Political Liberalism”, Columbia University Press, N.York, 1993.
  • John Rawls: “Collected Papers”, Massachusetts, 1999.
  • Kenneth Delbert: “Directions in American political Thought”, J. Wiley&sons, N. York, 1969.
  • Kenneth Delbert & Linda Metcalf: “American Ideologies Today. Shaping the New Politics of the 1990s”, McGraw-Hill, N. York, 1993.
  • De Winter Liven: “Liberalism and Liberal Parties in the European Union”, ICPS, Barcelona, 2000.

Facebook Comments